چهارشنبه سوری

چهارشنبه‌سوری یکی از جشن‌های ایرانی است که از غروب آخرین سه‌شنبهٔ ماه اسفند، تا پس از نیمه‌شب تا آخرین چهارشنبهٔ سال، برگزار می‌شود و برافروختن و پریدن از روی آتش مشخصهٔ اصلی آن است. این جشن، نخستین جشن از مجموعهٔ جشن‌ها و مناسبت‌های نوروزی است که با برافروختن آتش و برخی رفتارهای نمادین دیگر، به‌صورت جمعی در فضای باز برگزار می‌شود.

یزد از کهن‌ترین استان‌های کشور است. همین دیرینگی موجب شده‌است که برای یافتن خیلی از ناشناخته‌های فرهنگ و تاریخ کهن ایران به این استان و سابقه آن رجوع کنیم. هنوز بازماندگان ایرانیان باستان بر سیاق باورهای قدیمی و اصیل خود در یزد زندگی می‌کنند. آداب و رسوم مردم یزد خود گواهی بر این مدعاست. یزدی‌ها همه ساله در برگزاری آیین‌های گوناگون در فصول سال، فرهنگی ایرانی را پاس می‌دارند و بر ماندگاری آن می‌کوشند.  

به گفته «صدیقه رمضانخانی»، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ یزد و مولف کتاب  «فرهنگ زرتشتیان»، «در یزد جشن چهارشنبه‌سوری نه تنها از سوی  زرتشتیان، بلکه بین مسلمانان هم انجام می‌شود، مردم روز قبل به جمع‌آوری هیزم می‌پردازند و معمولاً هیزم‌ها را در فضای باز روی هم جمع می‌کنند و خورشید که فرو رفت توده‌های هیزم را به آتش می‌زنند و سپس مرد و زن روی آتش می‌پرند و شعر معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» را می‌خوانند. همچنین در یزد و دیگر شهرهای استان، مردم  روی آتش چهارشنبه‌سوری اسفند و کندر می‌ریزند  ‌و این شعر را می‌خوانند: «بترکه چشم حسود و حسد و دیده منافق، چه بیرون و چه داخل، شنبه‌زا، یکشنبه‌زا، دوشنبه‌زا، ...، جمعه‌زا، زاغ چشم، ازرق چشم، ... یا می‌خوانند: «اسفند واسفند دونه، اسفند سی و سه دونه، بترکه چشم حسود و بیگونه». اعتقاد بر این است که بر این آتش نباید فوت کرد؛ بلکه باید گذاشت تا به تدریج خاموش شود.»

پختن سیب‌زمینی یا کلوخک

یکی از رسم‌های جالب برخی روستاییان استان یزد، گذاشتن سیب‌زمینی در خاکستر آتش این جشن است. بعد از پخته‌شدن سیب‌زمینی‌ها پیر و جوان گرد هم می‌نشینند و با شادی و سرور آنها را می‌خورند، در واقع این رسم یک نوع بازی به‌شمار می‌آید که اصطلاحاً بدان «بازی کُلوغُک یا کلوخک» می‌گویند.

فال کوزه و چند رسم دیگر

مراسم فال کوزه، لُرک یا آجیل مشکل‌گشا و شکستن کوزه از مراسم مربوط به چهارشنبه‌سوری در یزد است که فال کوزه در گذشته بسیار بیشتر از امروز رواج داشت. امروزه چنین رسمی به «شکل فال‌گوش ایستادن دوشیزگان» در برخی نواحی مانند رحمت آباد، مریم‌آباد، مهریز، تفت، میبد و اردکان هنوز هم رایج است.

به گفته «صدیقه رمضانخانی»، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ یزد فال کوزه بین زرتشتیان استان بدین صورت برگزار می‌شود که «دختر نابالغی کوزه خالی یا پر از آب را دور مجلس می‌چرخاند و هر کس به نیّتی که دارد نشانه‌ای در آن می‌اندازد، این کوزه را به خانه‌ای می‌برند که دارای درخت «مورد» باشد و روی این کوزه پارچه سبز و آیینه‌ای قرار می‌دهند و زیر درخت "مورد" می‌گذارند، عصر روز بعد دختر کشتی (koshti) یا «بند دین» نو کرده و با منش پاک همان کوزه را بر می‌دارد و ساکت و بی حرف به داخل اتاق می‌برد، همگی گرد این کوزه می‌نشینند و فال گرفتن آغاز می‌شود، این رسم بین غیرزرتشتیان هم با کمی تفاوت مرسوم است. هر فرد شعری می‌خواند و آن دختر دست در کوزه می‌کند و هر دفعه شئی را از داخل کوزه بیرون می‌آورد، صاحب آن شئ نیّت خود را با شعری که خوانده می‌شود تطبیق می‌دهد؛ اگر بار معنایی و مفهوم ترانه مثبت باشد آن را به فال نیک می‌گیرد و معتقد است بدون تردید به مراد دلش می‌رسد و اگر مفهوم شعر چندان خوشایند نیست، معتقد است به مرادش نمی‌رسد؛ در این مراسم آش رشته نیز پخته می‌شود».

کوزه‌شکنی

 یکی دیگر از مراسم مخصوص چهارشنبه‌سوری نزد مردم یزد شکستن کوزه است که هنوز در برخی شهرهای یزد برگزار می‌شود افرادی که این رسم را برگزار می‌کنند کوزه‌ای کهنه را برمی‌دارند و از بالای بام خانه به کوچه پرت می‌کنند تا بشکند. در گذشته زرتشتیان نیز قبل از فرا رسیدن نوروز و هم‌زمان با خانه‌تکانی برپشت بام می‌رفتند واز بلندی بام، کوزه‌های کهنه را به زمین می‌زدند.

قاشق‌زنی

رسم دیگری تا دو سه دهه پیش در یزد رایج بود. در این رسم برخی افراد پارچه بلندی بر سر و روی خود می‌کشیدند تا شناخته نشوند و به در خانه دوستان و همسایگان خود می‌رفتند. صاحبخانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد به در خانه می‌آمد و به کاسه‌های آنان آجیل و شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریخت.

همچنین مردم در غروب چهارشنبه‌سوری دور هم جمع می‌شدند و آخرین دانه‌های نباتی مانند: تخمه هندوانه، تخمه کدو، پسته، فندق، بادام، نخود، تخمه خربزه، گندم و شاهدانه را که از ذخیره زمستان باقی‌مانده بود، روی آتش بو می‌دادند و می‌خوردند.

رسم آتش روشن‌کردن بین زرتشتیان یزد

روشن‌کردن آتش در سپیده‌دم نوروز، یکی از قدیم‌ترین آیین‌های نوروزی ایران باستان، امروزه در قاسم‌آباد یزد برگزار می‌شود. در تاریکی سپیده‌دم صبح نوروز، خانه‌های قدیمی ‌محله قاسم‌آباد یزد یکی بعد از دیگری روشن می‌شوند.

هر خانواده و در پیشاپیش آنان زنان، سبزه، ظرفی پر از آب، یک سینی میوه که «ودرین» نامیده می‌شود، گلدانی از مورد و شمشاد، مجمر آتش و یک چراغ روغنی به بالای بام می‌برند و در کنار هیزم‌های از قبل آماده شده، می‌گذارند.

کیخسرو ماوندادی یکی از ساکنین محله قاسم آباد گفته است: «آتشی که در سپیده‌دم اورمزد برابر با اول فروردین روی بام افروخته می‌شود یک سنت کهن ایرانی است که در روستاهای زرتشتی‌نشین باقی مانده‌است. ما بر این باور هستیم که ۱۰ روز مانده به عید نوروز که پنجه کوچک آغاز می‌شود، با آنش‌افروزی روان درگذشتگان را به خانه‌هایمان پذیرا می‌شویم. در پایان سال هم با آتش یعنی با نور و گرما آنها را بدرقه می‌کنیم و آب پشت سرشان می‌ریزیم.

همچنین در گذشته کهنسالان در پشت‌بام خانه‌ها به صورت پراکنده با ساز و دف و آواز این مراسم را برگزار می‌کردند. به‌یاد می‌آورم در آن زمان ما خیلی دوست داشتیم که نیمه شب از خواب بیدار شویم و صدای گرم آنها را با صدای دف، ساز و سرنا بشنویم.  

 آتش‌افروزی بر بام خانه‌های قاسم‌آباد با تقویم دینی زرتشتیان ارتباط دارد. با این وجود، این آیین امروز در همه روستاهای زرتشتی‌نشین اجرا نمی‌شود. زمان بازگشت روان نیاکان به خانه خود در طول تاریخ پر فراز و نشیب زرتشتیان تغییر کرده‌است. در برخی مناطق آتش‌افروزی بر بام خانه‌ها نه در ایام نوروز بلکه در اواسط تابستان انجام می‌شود.»